Op maandagavond 15 april is Erik Daams weer te gast in het Filmatelier. Deze keer neemt hij Marguerite Duras mee en staat hij stil bij haar scenario's, boeken en films.
“Je fais des films pour occuper mon temps. Si j’avais le force de ne rien faire je ne ferais rien.” “Ik maak films om de tijd te vullen. Als ik de kracht had om niets te doen, zou ik niets doen.” (briefje in Les lieux de Marguerite Duras) Ondanks haar eigen motto is Marguerite Duras juist extreem actief geweest, maar nu lijkt zij helemaal weggezakt te zijn uit de herinnering. Zij is dan ook al 23 jaar geleden, in 1996, overleden. Toch zijn er nog steeds talloze boeken van en vooral over haar - de meeste in het Frans, Engels, Duits of zelfs Italiaans - via bol.com te bestellen, maar dvd’s van haar films zijn allang niet meer leverbaar in Nederland.
Het is dus hoog tijd om weer eens aandacht te besteden aan het oeuvre van Duras. Voor het laatst is een beknopt retrospectief - op 35mm - door het Haags Filmhuis georganiseerd, in samenwerking met het later wegbezuinigde Institut français de La Haye. Door het bizarre toeval dat Duras op 3 maart overleed, vier dagen voordat dit retro zou beginnen, kreeg het veel aandacht in de pers. Snel namen Rialto Amsterdam, ’t Hoogt Utrecht en Lantaren/Venster Rotterdam het programma over, en het publiek stroomde in verrassende getale toe. Helaas niet tot algemeen genoegen: lang niet iedere bezoeker had zich terdege gerealiseerd dat de films van Duras geen doorsnee amusement bieden. Met volharding en esprit heeft zij zich altijd krachtdadig verzet tegen het gewone bioscoopvocabulaire.
Aan het eind van haar carrière presenteerde zij in 1981 zelfs een film die grotendeels uit zwart bestaat. Tegenover dit ‘blinde’ scherm vertellen de dialogen een emotioneel verhaal dat vanwege het ontbreken van aandacht opslorpend beeld des te hypnotiserender uitpakt. “Loop het risico niet dat je de zaal voortijdig wilt verlaten. Ga er niet heen!” Deze waarschuwing liet Duras in Le Monde afdrukken bij de première van L’homme atlantique.
Niettemin heeft zij een fascinerend oeuvre nagelaten, dat opmerkelijk genoeg omkaderd wordt door een klassieker en een megakaskraker die door andere regisseurs - op basis van haar teksten - zijn gerealiseerd: Hiroshima mon amour van Alain Resnais (1959) en L’amant van Jean-Jacques Annaud (1992). Na de première kreeg Duras hooglopende ruzie met Annaud: hij had haar autobiografische verhaal verkracht tot een gelikt melodrama vol mooie plaatjes en een reeks erotische scènes.
Verzet
Tijdens haar leven werd Duras door een kleine schare fans geadoreerd vanwege haar creatieve eigenzinnigheid, maar de meeste mensen verguisden haar vanwege ‘quasi-poëtische moeilijkdoenerij’ en provocerende stellingnames. Met een korte, gezette gestalte, meestal met een zwarte coltrui aan, een zwarte vierkante bril en met een doorrookte, melodieuze stem was Duras een karakteristieke verschijning.
Zij begon als spraakmakende schrijfster. In het begin van haar carrière waren haar boeken redelijk conventioneel van vorm, maar al snel begon zij te experimenteren met stijl, tijdsverloop en repetitieve dialogen. Daarmee behoorde zij enigszins tot de avant-gardistische stroming van de Nouveau Roman. De inhoud van Duras’ boeken is bijna dwangmatig consistent. Altijd gaat het over de angst voor eenzaamheid en lichamelijke aftakeling, de symbiose tussen de hunkering naar liefde en de behoefte om te vernietigen, het verlangen om te verdwijnen, de omcirkeling van de ander met een stortvloed aan woorden maar zonder waarachtig wederzijds begrip. Ook haar feministische essays en vele krantenartikelen in Libération over controversiële kwesties deden het nodige stof opwaaien. Een levenslange vriend uit een (communistische) verzetsgroep tijdens WO II was François Mitterrand, de latere socialistische president van Frankrijk. Tot op hoge leeftijd bleef Duras verzet aantekenen tegen van alles en nog wat. In 1993 werd zij veroordeeld tot een boete wegens het beledigen van het Front National. In een interview had zij over de partij van Le Pen gezegd dat het Front National het karakter had van een nieuw fascisme en noemde zij de leden “het rapaille van de moderne tijd”.
Verfilmingen
Duras’ derde roman Un barrage contre le Pacifique (1950) liep nipt de Prix Goncourt, de meest prestigieuze literaire prijs van Frankrijk, mis maar werd wel een nationaal verkoopsucces. Met de royalties kon zij haar huis in Neauphle-le-Château kopen. En het werd liefst twee keer verfilmd, in 1958 door René Clément en in 2008 door Rithy Panh.
Aanvankelijk werden haar boeken door andere regisseurs verfilmd, zoals Le marin de Gibraltar door Tony Richardson (1952 / 1967 = jaartal boek / film), Moderato cantabile door Peter Brook (1958 / 1960), Dix heures et demi du soir en été door Jules Dassin (1960 / 1966) en Une aussi longue absence door Henri Colpi (1961 / 1961). Die laatste film won een gedeelde Gouden Palm in Cannes, samen met Viridiana van Luis Buñuel. Haar meeste faam kreeg Duras echter met haar scenario voor Hiroshima mon amour, geregisseerd door Alain Resnais (1959 / 1959). Bijna ongelooflijk maar toch echt gebeurd: deze baanbrekende film met een behoorlijk ingewikkelde vertelstructuur werd genomineerd voor een Oscar voor “Best story and screenplay written directly for the screen”. Deze ‘tekst met beelden’ over de korte, onmogelijke relatie tussen een Franse actrice en een Japanse architect in Hiroshima is zelfs bewerkt tot een aflevering in de bijlagereeks ‘Beroemde Liefdesverhalen’ van de Libelle.
Aan het eind van haar leven volgde de ultieme ontluistering, L’amant van Jean-Jacques Annaud (1992). De autobiografische roman met hetzelfde gegeven als Un barrage contre le Pacifique had dit keer wel de Prix Goncourt gekregen. In Frankrijk waren 5 miljoen boeken over de toonbank gegaan! Dit verhaal van haar jeugd heeft zij telkens weer benut in haar romans. Toen zij vier jaar oud was, in 1918, stierf haar vader. Haar moeder zorgde als onderwijzeres aan dorpsscholen nabij Saigon en als pianiste in bioscopen voor het gezinsinkomen. Marguerite had een hekel aan haar oudere broer en een schier incestueuze band met haar jongere broer, die jong overleed. Moeder kocht een stuk land bij de Mekong om rijst te verbouwen. Het bleek echter waardeloos omdat de zee het jaarlijks overstroomde. Als uitweg uit de financiële ellende begon de 15-jarige Marguerite een seksuele relatie met een rijke Chinees, een verhouding die haar moeder min of meer stimuleerde. In 1932 vertrok zij naar Frankrijk om wiskunde, rechten en filosofie te studeren.
Films
Vaak was Duras niet erg tevreden over wat de andere filmmakers van haar teksten hadden gebrouwen en dus debuteerde zij in 1969 - op haar 55-ste! - als cineast met Détruire dit-elle. Dit trage, rondcirkelende verhaal vol dialogen en stiltes tussen twee vrouwen en drie mannen zette de toon voor haar volgende films. Al meteen schreef Roy Armes daarover een verhelderende samenvatting in zijn boek Film and Reality, an historical survey (Penguin 1974). “These are interesting films for they are totally personal works made with the same commitment as a book or play would be, and they raise some fascinating questions about the role of the director. They are introspective exercises, not spectacles designed to communicate with an audience. There is a deliberate de-dramatization and the attitudes of the characters are simply stated, not realized in emotional and dramatic terms. As a result there is a gap between what the film represents for its maker and what is actually conveyed to the audience - a gap that the presence of the director should fill.” Duras was trots op haar films die slechts geschikt waren voor enkele duizenden kijkers; zij had geen behoefte aan een publiek van honderdduizenden.
Eriks samenvatting van het oeuvre van Duras gaat over de wisselwerking tussen haar leven, scenario’s, verfilmingen, boeken en haar eigen films. De dvd’s heeft hij noodgedwongen in Frankrijk moeten bestellen. Voor de fragmenten uit Détruire dit-elle, La femme du Gange, India song, Baxter, Véra Baxter, Des journées entières dans les arbres, Le camion, Aurélia Steiner, Agatha en Les enfants - en natuurlijk ook Hiroshima mon amour en L’amant - heeft hij geprobeerd de meest visuele scènes te kiezen. De ontbrekende ondertitels vat Erik voor elke vertoning kort samen.
Praktisch
Maandag 15 april 2019
Locatie: Film Atelier Den Haag, Herenstraat 8, tel. 070-780 16 57
Deur open: 19.30 uur. Start programma: 19.45 uur, verwacht einde 22.00 uur.
Er is plek voor maximaal 15 personen. Toegang € 8,50 inclusief koffie/thee/iets lekkers.
Aanmelden? Stuur een email naar elisa@filmatelierdenhaag.nl.
Maandagavond 9 april is Erik Daams weer te gast in het Filmatelier. Na de Russische filmgeschiedenis staan nu de Carmen-verfilmingen van Bizets opera centraal. Tijdens de lezing schetst Erik de (film)geschiedenis van de wereldberoemde opera in een notendop en toont hij fragmenten uit 12 Carmen-films.
Speciale gast in het Filmatelier: Erik Daams behandelt de Russische filmgeschiedenis in een driedelige cursus op drie maandagavonden februari 2018. Rusland/Sovjet Unie/Rusland heeft een indrukkende piramide aan films nagelaten, waarvan op drie avonden slechts een tipje nader belicht kan worden. Uit het oeuvre van 32 cineasten heeft Erik fragmenten geselecteerd die hij tijdens de lezingen van context en toelichting zal voorzien.
Sinds januari 2018: elke tweede zaterdagmorgen (heel soms de derde) van de maand een lezing over de Haagse bioscoopgeschiedenis. Vanwege de maatregelen rond het coronavirus is nu nog niet bekend wanneer de volgende lezingen weer plaats kunnen vinden. De eerstvolgende lezing die gepland staat is in elk geval een reprise van de M van Metropole. Een lezing over deze bioscoop heeft reeds plaats gevonden op 14 maart, maar vanwege de grote belangstelling was een reprise al gepland. Zodra bekend is wanneer lezingen weer gehouden mogen worden, wordt een datum gekozen en deze hier en via de nieuwsbrief gepubliceerd. 
De liefde voor en kennis van film en geschiedenis vormen de rode draad die alle werkzaamheden binnen Film Atelier Den Haag verbindt.
